Azərbaycanda qeysəriyyə əməliyyatı ilə doğulan uşaqların sayında artım müşahidə edilir. Rəsmi məlumatlar da bunu deməyə əsas verir. Bəzi tibbi ekspertlər və bu xidmətlərdən faydalanan xəstələr hesab edir ki, bu əməliyyatların çoxalmasına səbəb həkim marağıdı.

Günel Əzizova ( ad və soyad şərtidir) hamiləliyinin 8 ayını Azərbaycanda keçirib.  Əzizova Bakıda özəl klinkaların birində müayinəyə getdiyini deyir. Onun sözlərinə görə, hamiləliyinin əvvəlindən təbii doğuş etmək istəsə də, ətrafında yeni ana olmuş və yeni ana olmağa hazırlaşan hər kəs yalnız təbii doğumun çətinlikləri və tramvaları barədə ona məlumat verib. Hətta müayinəyə getdiyi həkim və kolllektivi də onun təbii doğuş arzusuna o qədər də məhəl qoymayıb və onu qeysəriyyə üçün hazırlayıblar.

“Mən arada həkimin köməkçilərinə deyirdim ki, biz doğum barədə nə vaxt danışacağıq? Çünki mən təbii doğuş etmək istəyirəm. Həkimin köməkçiləri isə mənə bildirdi ki, onlar uşağı riskə atmamaq üçün adətən qeysəriyyə əməliyyatını üstün tuturlar”, – Əzizova Meydan TV-yə qeyd edib.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2019-cu ildə ümumi doğuş sayı 139 423, 2020-ci ildə 124 836, 2021-ci ildə 110 740, 2022-ci ildə 121 011, 2023-cü ildə isə 111 751 olub. Eyni dövrün müvafiq 5 ilində hər yüz doğuşa düşən qeysəriyyə əməliyyatlarının sayı isə 2019-cu ildə 37.8, 2020-ci ildə 40.0, 2021-ci ildə 42.2, 2022-ci ildə 44.0, 2023-cü ildə 59.6 olub.2024-cü il üzrə qeysəriyyə və təbii doğuşların dəqiq statistikaları hələ rəsmi olaraq açıqlanmayıb. Amma trendə baxsaq, 2019–2023 illəri arasında qeysəriyyə əmsalı hər il artmaqda olub.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, qeysəriyyə əməliyyatlarının dünya üzrə payı təxminən 21% təşkil edir. Bu əmsalın gələcəkdə artaraq 2030-cu ilə yaxınlaşdıqda 29%-ə çatacağı proqnozlaşdırılır. 1990-ci ildən 2018-ci ilə qədər dünya üzrə 6%-dən 21%-ə yüksəlib; 2030-cu ildə bu artım daha da davam edəcək.

2023-cü ildə Azərbaycanda qeysəriyyə ilə həyata keçirilən doğuşlar ümumi doğuşların 59, 6 faizini təşkil edib. Bu göstərici  ÜST-ün tövsiyə etdiyi maksimum həddən 4-6 dəfə çoxdur.

ÜST-ün tövisyəsinə görə, qeysəriyyə yalnız tibbi zərurət olduqda edilməlidir (məsələn, dölün pozisiyası, riskli hamiləlik, ananın sağlamlıq vəziyyəti və s.)

Təşkilat bildirib ki, bir çox ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda, bu əməliyyatlar bəzən psixoloji, sosial və ya texniki rahatlıq səbəbilə seçilir (məsələn, doğuş tarixinin planlaşdırılması, doğuş qorxusu, klinikaların tövsiyəsi və s.).

Bəzi tibbi ekspertlər və bu xidmətlərdən faydalanan xəstələr hesab edir ki, Azərbaycanda qeysəriyyə əməliyyatlarının çoxalmasında həkim marağı xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Baxmayaraq ki, Azərbaycanda qeysəriyyə kəsiyi əməliyyatı ilə bağlı xüsusi hüquqi akt mövcuddur.

Səhiyyə Nazirliyi Kollegiyasının 03.10.2013 tarixli 30 saylı qərarı ilə “Qeysəriyyə kəsiyi əməliyyatı üzrə klinik protokol” təsdiq edilib. Bu klinik protokolda qeysəriyyə kəsiyi əməliyyatına göstərişlər dəqiqliyi ilə göstərilib.

Göstərişlər 5 əsas qrupa bölünür:

• Birinci qrupa anamnezdə qeysəriyyə kəsiyi və ya uşaqlıq üzərində digər əməliyyatın olması halları aiddir ki, bu göstərişlərlə əməliyyatlar 44,2% təşkil edir.
• İkinci qrupa doğuşa mane olan səbəblərin olması (14,9%) aiddir.
• Üçüncü qrupa dölün çanaq gəlişi (11,6%),
• Dördüncü qrupa dölün distressi (18,2%)
• Beşinci qrupa – digər səbəblər, məsələn, cift pozuntuları, çoxdöllü hamiləliklər, dölün xəstəlikləri, İİV infeksiyası, anamnezində uzun müddətli sonsuzluq olan, köməkçi reproduktiv texnologiyaların köməyi ilə baş vermiş hamiləliklər aiddir.

Ekspertlər hesab edir ki, qeysəriyyə əməliyyatlarının sayının yüksəlməsini sadaladığımız məqamlarla birbaşa əlaqələndirmək ağlabatan deyil.

Məqaləni hazırlayarkən Azərbaycanda bu sahə ilə bağlı mama-ginekoloqların müsahibələrini və sosial media üzərindən əhaliyə verdikləri mesajları incələdik.

Demək olar ki, əksər həkimlər bu sahə üzrə danışarkən yalnız qeysəriyyə və təbii doğuşun üstünlükləri və mənfilərindən danışır. Ölkədə mövcud olan hüquqi akta toxunan yoxdur. Görünən odur ki, xəstələrin qeysəriyyə və təbbi doğuşu seçməsi birbaşa həkim yönləndirməsi ilə bağlıdır.

Tibbi ekspertlər hesab edir ki, qəysəriyyə əməliyyatları həyat qurtarıcı ola bilər, lakin yalnız tibbi zərurət olduqda edilməlidir. Lazımsız əməliyyatlar həm ana, həm də uşağın sağlamlığı üçün qısa və uzunmüddətli risklər yaradır.

Əgər hamiləlikdə ana və körpə üçün hər şey qaydasında davam edirsə və qeysəriyyə üçün xüsusi göstəriş yoxdursa, təbii doğuş məsləhət görülür. 

Bu gün Azərbaycanda ana olmağa hazırlaşan qadınlar arasında təbii doğuşa qarşı qorxu yaradıldığı müşahidə edilir.

Hətta bəzi həkimlər sosial media üzərindən insanlara təsir edərək qeysəriyyənin daha ağrısız və asan uşaq dünyaya gətirmək olduğuna çağırış edir.

Hazırda “Liv Bone Dea” hospitalında mama-ginekoloq işləyən Aygün Altun “Instagram” üzərindən yayımladığı videoda qeysəriyyənin daha yüngül və ağrısız proses olduğuna işarə edib. Halbuki Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının və bəzi ölkələrin təcrübəsi onu deyir ki, həkimlər xəstələri təbii yolla uşaq dünyaya gətirməyə yönləndirməlidirlər.

“Məndə təbii doğuşla bağlı qorxudan başqa bir məlumat yox idi“

Hamiləliyinin 8-ci ayında Əzizova Tbilisi şəhərinə köçməli olur və burda müayinə üçün həkimə gedir. Həkimlər ona bildirir ki, özündə və uşaqda hər şey qaydasında olduğu üçün təbii doğuş etsə yaxşı olar. Hətta Əzizova qeysəriyyə əməliyyatı ilə uşaq dünyaya gətirmək istədiyini deyir. Həkimlər isə ona məsləhət edir ki, heç bir problem olmadığı təqdirdə onlar təbii doğuşun olmasını dəstəkləyirlər. Həmçinin, Gürcüstan qanunlarında göstəriş olmadan qeysəriyyə əməliyyatı ilə uşaq dünyaya gətirmək qanunla məhdudlaşdırıldığı üçün Əzizova uşağını təbii yolla dünyaya gətirir.

“Mənim üçün bu proses çətin oldu. Çünki 8 ay boyunca həkimlə qeysəriyyə üçün hazırlaşmışdım. Məni heç kim təbii doğuma yönləndirmədi və bu proses üçün psixoloji və fiziki hazırlamadı. Məndə təbii doğuşla bağlı qorxudan başqa bir məlumat yox idi. Ona görə övladımı dünyaya gətirəndə çətinlik çəkdim və övladım ilk vaxtlar həkim nəzarətində qaldı. Hesab edirəm ki, 9 ay boyunca özümü psixoloji və fiziki təbii doğuşa hazırlasa idim, bu qədər çətinlik çəkməzdik”, – deyə o, bildirib.

Günel Əzizova hazırda ikinci övladına hamilədir və Gürcüstanda xəstəxanaların birində müayinələrə gedir. Onun dediyinə görə, bu ikinci xəstəxanadır ki, müayinələrə gedir və hər iki xəstəxanada qeysəriyyə əməliyyatının adı belə hallanmır. Həkimlər onu təbii doğuşa yönləndirib hazırlayır və ona məlumat verilib ki, sona qədər uşaqda və özündə problem və əks göstərişə əsas olmasa özü doğum edə bilər:

“İndi psixoloji daha rahatam və özümü buna hazırlayıram. Gürcüstanda ətrafımda bir neçə hamilə qadın da var və onların heç biri qeysəriyyə əməliyyatı barədə düşünmür. Hətta onlar üçün qeysəriyyə əməliyyatına göstəriş olması pis bir haldır və ümid edirlər ki, hər şey qaydasında gedəcək və özləri sağlam doğum edə biləcəklər. Lakin Azərbaycanda hamilə olan rəfiqlərimlə danışanda hələ eşitməmişəm kimsə desin ki, özü doğum etməyə hazırlaşır. Hamısı deyir ki, qeysəriyyə əməliyyyatını seçəcəklər. Çünki bu onları daha az qorxudur və rahatlaşdırır”.

Qonşu ölkə nümunəsi

Qonşu ölkələrdən Gürcüstana nəzər salsaq, “Imedi News”un bildirdiyinə görə, 2 017-ci ilə olan ümumi doğuşların 44.6%–i qeysəriyyə ilə olub. 2020-ci ildə bu faiz  təxminən 40.6%,  2021-ci ildə 42.8%  olub.

2018-ci ilin ortalarından etibarən Gürcüstan Səhiyyə Nazirliyi qeysəriyyə əməliyyatlarının yüksək səviyyəsini azaltmaq üçün dövlət maliyyələşdirmə mexanizmini dəyişdirdi.

1 Yanvar 2018-ci ildə Gürcüstanda milli səviyyədə “cesarean section reduction policy” (qeysəriyyə nisbətinin azaldılması siyasəti) qüvvəyə mindi. Bu siyasət, hədəf nisbətlərə əməl etməyən xəstəxanalara maliyyə cəzası tətbiq olunmasını nəzərdə tutur.

Dəyişikliklərin mahiyyəti ondan ibarət oldu ki, maliyyə təşviqləri yenidən quruldu. Dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən doğuş paketləri əvvəl daha çox qeysəriyyə əməliyyatlarını stimullaşdırırdı, çünki onların ödənişi normal doğuşdan bir qədər yüksək idi. 2018-ci ildən sonra ödənişlər bərabərləşdirildi və bəzi hallarda vaginal doğuş üçün ödəniş daha əlverişli edildi.  “İlk hamiləlikdə qeysəriyyəni azaltma” hədəfi müəyyən edildi. Xüsusilə ilk dəfə doğuş edən qadınlarda qeysəriyyə payını azaltmaq üçün həkimlərə və klinikalara göstərici monitorinqi başladı. Məcburi tibbi əsaslandırma aparılmağa başlanıb. Hər bir qeysəriyyə əməliyyatı üçün tibbi göstərişlərin elektron doğum reyestrində əsaslandırılması tələb olunub. İctimai hesabatlılıq tələb edilib ki, klinikalara və ictimaiyyətə statistik hesabatlar açıqlanmağa başlandı ki, xəstəxanalar öz göstəricilərini digər müəssisələrlə müqayisə edə bilsinlər.

Nəticədə bu siyasətdən sonra Gürcüstanda qeysəriyyə səviyyəsi ümumilikdə 44.7% -dən 40.8%-ə düşdü. Ən böyük azalma ilk doğuşlarda qeydə alındı (çünki ilk qeysəriyyə çox vaxt növbəti doğuşlarda da təkrar əməliyyata səbəb olur).

“Elə həkimlər var ki, qeysəriyyə istəyi ilə gələn xəstəni də təbii doğuşa yönləndirə bilir”

Hazırda Azərbaycanda dövlət xəstəxanalarının birində mama-ginekoloq işləyən Gülər Heydərova (ad və soyad şərtidir) bildirib ki, bu aralar Azərbaycanda qeysəriyyə və təbii doğum etmək xəstələrin istəyinə bağlıdır. Onun sözlərinə görə, yanvar-fevral ayında Tibbi Ərazi Bölmələrini İdarəetmə Birliyi (TƏBİB) tərəfindən çalışdığı klinkada monitorinq aparılıb və məlum olub ki, xəstəxanada bütün doğuşlar qeysəriyyə ilə həyata keçirilib və demək olar ki təbii doğuş qeydə alınmayıb.

Bu monitorinqdən sonra TƏBİB xəstəxanaya ciddi göstərişlər verib və fevraldan indiyə qədər xəstəxanada beş təbii doğum qeydə alınıb.

O, hesab edir ki Azərbaycanda xüsusən özəl xəstəxanlarda qeysəriyyə ilə dünyaya gələn uşaq sayı daha çoxdur.

Günel Heydərova bu səbəbi həkim marağı və xəstənin öz seçimi ilə əlaqələndirib:

“Elə həkimlər var ki, xəstəni öz məsləhətləri ilə ələ almağı bacarır və qeysəriyyə istəyi ilə gələn xəstəni də təbii doğuşa yönləndirə bilib. Hazırda bizdə TƏBİB tərəfindən həkimlərə qarşı ciddi basqı var ki, ciddi göstərci olmadan xəstəni qeysəriyyəyə yönləndirib bu əməliyyatı etməsinlər”.

Mama-ginkeloq təbii doğuşun ana və uşaq üçün daha faydalı olduğuna diqqət çəkib:

“Bəzi həkimlər, valideynlər ordan-burdan araşdırır ki, guya təbii doğuş uşaq üçün tramvadır. Amma elə deyil. Normal qaydasında baş tutan doğuşun ana və uşaq üçün heç bir tramvası yoxdur. Əksinə uşaq təbii yolla keçib gəldiyinə görə onun ağciyərlərindəki sular sovurulur və uşağın doğuşdan sonra tənəffüsü yaxşı olur, bu uşaqların əlavə yardıma, müdaxiləyə ehtiyacı olmur. Bəzən ağır doğuşlar da olur. Amma qeysəriyyə əməliyyatında uşaq birdən-birə ətraf mühitlə ilə tanış olur. Həm də ananın 7 qat dərisi kəsilir  və sonradan tikilir. Bunun reabilitasiya müddəti uzun çəkir. Bu əməliyyatdan sonra xəstə özünü bir həftəyə toparlaya bilirsə, təbii doğuşda bu proses daha az çəkir. Doğuşun üstünlükləri daha çoxdur”.

Onun sözlərinə görə, TƏBİB-in nəzdində olan xəstəxanalarda doğum və qeysəriyyə prosesləri sığorta ilə qarşılanır. Özəl klinkalarda isə əlbəttə fərqlidir.  Günel Heydərova qeyd edir ki, özəl klinklarda qeysəriyyə qiymətləri 1400-3000 AZN arası təşkil edir.

Sosial mediada yayılan bir  cədvəldə özəl klinkalarda qeysəriyyə və təbii doğuş qiymətləri yer alıb.

Qeyd edilir ki, ən bahalı qeysəriyyə əməliyyatı “Liv Bone Dea” xəstəxanasındadır. Burada təbii doğuş 1800 AZN, qeysəriyyə ilə doğuşun qiymətləri isə 2500-3000 AZN təşkil edir.

Bu qiymətləri dəqiqləşdirmək üçün xəstəxanalarla əlaqə saxlasaq da, onlar məlumat verməkdən imtina etdilər. Bildirdilər ki, qiymətlər hər həkimə görə dəyişir və bunu bilmək üçün mütləq həkimin qəbulunda olmaq lazımdır.