Ümumdünya Səyahət və Turizm Şurası (WTTC) Azərbaycanın səyahət və turizm sektorundakı vəziyyətlə bağlı nikbin proqnozlar verir. Beynəlxalq təşkilat hətta cari ildə bu sektorda əhəmiyyətli artım olacağını bildirir.

WTTC-nin “Azerbaijan Travel & Tourism Economic Impact Research” adlı hesabatında qeyd olunur ki, 2025-ci ildə əcnəbilərin Azərbaycanda xərcləri 5,5 milyard manata, yerli turistlərin xərcləri isə 3,8 milyard manata çatacağı gözlənilir. Bu, postpandemiya dövründə sektorda yaranan böhrandan sonra rekord səviyyə hesab oluna bilər.

Hesabatda həm yerli, həm də xarici turistlərin xərclərindəki kəskin artımın Azərbaycanda turizm iqtisadiyyatında və məşğulluğun inkişafında mühüm sıçrayış yaradacağı bildirilir.

Uzunmüddətli dövr üçün WTTC proqnozlarında qeyd edilir ki, 2035-ci ilə qədər Azərbaycanın səyahət və turizm sektoru iqtisadiyyata 17 milyard manatdan çox gəlir gətirə bilər. Belə olduğu halda, bu göstərici ÜDM-in 11 faizini təşkil edəcək. Turizm sektorunda 670 minə yaxın yeni iş yeri yaradılacağı da gözlənilir.

Azərbaycan Dövlət Sərhəd Xidmətinin isə 2025-ci ilin yanvar-iyul aylarına dair məlumatlarına nəzər yetirsək, Azərbaycana gələn əcnəbi və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin sayında ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 1,7 faiz azalma müşahidə edilir. Cari ildə Azərbaycana 1 milyon 477,9 min əcnəbi vətəndaş gəlib.

2024-cü ilin yanvar-iyul ayları ilə müqayisədə xarici ölkələrə gedən Azərbaycan vətəndaşlarının ümumi sayı isə 2,8 faiz azalaraq 1 milyon 188,9 min nəfər olub.

Hələlik ölkəyə gələn və gedən vətəndaşların nə qədərinin turistik məqsədlə hərəkət etdiyi barədə statistika təqdim edilmir. Göstərilən rəqəmlər yalnız sərhəd-buraxılış məntəqələrindən keçənlərin ümumi göstəricisidir. Əlbəttə, bunların arasında Azərbaycandan tranzit kimi istifadə edən şəxslər də var.

Buna baxmayaraq, cari ildə müşahidə olunan ümumi azalma fonunda beynəlxalq təşkilatın proqnozlarının nə dərəcədə doğrulacağı sual doğurur.

Bir tur zərfinin qiyməti 1640 manat təşkil edir

Ümumilikdə, Azərbaycanda turizm sektorunu 2020-ci ilin COVID-19 pandemiyasından əvvəlki və postpandemiya dövrləri arasında təhlil etdikdə dövlətin bu istiqamətdə həyata keçirdiyi siyasəti və son 5 ildə böhranın aradan qaldırılması üçün atılan addımları aydın görmək mümkündür.

Dünyanın əksər ölkələri pandemiyadan sonrakı dövrdə turizm sektorundakı böhranı aradan qaldırmaq üçün əhəmiyyətli güzəştlər tətbiq edərək və xüsusi fəaliyyət planları hazırlayaraq qısa müddətdə sürətli inkişafa nail oldu. Azərbaycan isə hələ də müəyyən göstəricilərdə 2019-cu il səviyyəsinə tam çatmayıb. Doğrudur, turagentliklərin və turoperatorların gəlirlərində kəskin artım müşahidə olunur, lakin dövlət büdcəsinə ödənişlərdə azalmalar var. Daha dəqiq mənzərə yaratmaq üçün bəzi statistik məlumatlara nəzər salaq.

WTTC-yə görə, 2024-cü ildə Azərbaycanın turizm və səyahət sektorunun iqtisadiyyatda payı 2019-cu illə müqayisədə 10 faiz geridə qalır. Pandemiyada ən çox zərər görən sektor məhz turizm olmuşdu. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən, 2020-ci ildə 280 turagentlik və turoperator fəaliyyətini dayandırıb. Bu sektorda fəaliyyət göstərən şirkətlərin 65 faizi böhrana tab gətirə bilməyib. Dövlət müəyyən kompensasiyalar ayırsa da, onların əksəriyyəti davamlılığını qoruya bilməyib və nəticədə 2 mindən çox işçi iş yerini itirib.

2021-ci ildən etibarən turizm sektorundakı durğunluq tədricən aradan qalxmağa başlayıb. Xüsusən də ötən il COP29 kimi beynəlxalq tədbirin Azərbaycanda keçirilməsi postpandemiya dövründə bu sahənin dirçəlməsinə mühüm təkan verib. 2023-cü ildə turagentlik və turoperatorların sayı 300-dən 380-ə yüksəlib.

Bununla yanaşı, quru sərhədlərin bağlı qalması və ümumi inflyasiya tur zərflərinin qiymətlərinin kəskin bahalaşmasına səbəb olub. Belə ki, 2024-cü ildə bir tur zərfinin  orta qiyməti 1640 manat təşkil edib. Halbuki əvvəlki illərdə bu rəqəm 950-960 manat arasında dəyişirdi.

DSK-nın “Azərbaycanda turizm” məcmuəsinə görə, ötən il turagentlik və turoperatorların ümumi gəlirləri 166,4 milyon manat təşkil edib. Bu göstərici əvvəlki illə müqayisədə 2 dəfə çoxdur. Lakin mənfəətin ümumi gəlirlərdəki payına nəzər saldıqda azalma müşahidə edilir. Bunun əsas səbəbi xərclərin 2,5 dəfədən çox artmasıdır.

Məsələn, 2023-cü ildə şirkətlərin xərcləri 57 milyon manat olduğu halda, 2024-cü ildə bu rəqəm 143,8 milyon manata yüksəlib. Nəticədə, mənfəətin gəlirlərdəki payı 2023-cü ildə 27,6 faiz təşkil edirdisə, 2024-cü ildə bu göstərici 13,6 faizə enib.

Ekspertlər mənfəətin ümumi gəlirlərdəki payının azalmasının əsas səbəbləri kimi daha ucuz nəqliyyat yollarının (avtomobil və dəmir yolu) bağlı qalmasını, hava nəqliyyatının baha olmasını, inflyasiya və xidmət sektorunda qiymət artımlarını göstərirlər. Beləliklə, bahalaşmanın yaratdığı əlavə dəyər hesabına şirkətlərin gəlirləri artsa da, xərclər eyni tempdə yüksəlir və nəticədə mənfəət azalır. Xidmətlərin baha olması isə şirkətləri tur zərflərinin qiymətini artırmağa məcbur edir. Təbii ki, belə bahalaşma Azərbaycanda turizmin inkişafını ləngidən başlıca amillərdən biridir.

İki dəfədən çox artan gəlirlər müqabilində dövlət büdcəsinə vergi ödənişləri azalıb

Turagentliklərin və turoperatorların xərclər strukturunu pandemiyadan əvvəlki və postpandemiya dövrü ilə müqayisə etdikdə maraqlı nəticələr ortaya çıxır.

Məsələn, bu şirkətlərin gəlirləri bir neçə dəfə artsa da, dövlət büdcəsinə ödənilən vergilərin həcmi kəskin azalıb. Belə ki, 2023-cü ildə vergi ödənişlərinin ümumi xərclərdə payı 17,9 faiz təşkil edirdisə, 2024-cü ildə bu göstərici cəmi 4,8 faizə enib. Əgər 2023-cü ildə 57 milyon manatlıq xərcin 4,4 milyon manatı dövlət büdcəsinə vergi olaraq ödənilmişdisə, 2024-cü ildə 143,8 milyon manatlıq xərcin yalnız 6,8 milyon manatı vergi şəklində ödənilib. Halbuki pandemiyadan əvvəl – 2019-cu ildə vergi ödənişləri 7,4 milyon manat və ya 14,7 faiz idi. Gəlirlərin artdığı bir şəraitdə xərclər strukturunda vergi ödənişlərinin bu qədər azalması diqqətçəkən faktdır.

Vergi ödənişlərinin azalmasının əsas səbəbi digər xərclərin artması və əməkhaqqı fondunun kifayət qədər böyüməməsidir. Ən böyük xərclər “turizm yollayışları” və “əməkhaqqı fondu” istiqamətinə düşür. DSK-nın məlumatlarına görə, ötən il turizm yollayışlarının formalaşdırılmasına çəkilən xərclər ümumi strukturda kəskin artaraq 66,1 faizə çatıb. Halbuki əvvəlki illərdə bu göstərici 20-25 faiz arasında dəyişirdi.

Turizm zərflərinin formalaşmasına çəkilən xərclərin strukturunu əsasən yerləşdirmə xidməti, nəqliyyat, qidalanma, ekskursiya və viza xidmətləri təşkil edir. Xərclərin artmasının əsas səbəbləri kimi nəqliyyat xərclərinin və mehmanxana xidmətlərinin bahalaşması göstərilir. Bununla yanaşı, bəzi ekspertlər vergidən yayınmaq və daha çox gəlir əldə etmək məqsədilə süni şişirdilmiş xərclər smetasının da rol oynadığını istisna etmirlər.

Əməkhaqqı fondunda nominal artım müşahidə olunsa da, ümumi xərclər strukturundakı payı azalıb. Belə ki, turagentlik və turoperatorların sayı, həmçinin işçi sayı artsa da, bu istiqamətdə xərclərin ümumi payı 2024-cü ildə cəmi 15 faiz təşkil edib. Halbuki əvvəlki illərdə əməkhaqqı fondu 25 faiz, hətta bəzi dövrlərdə 45,2 faiz olub. Bu isə göstərir ki, sektorda çalışan işçilərin əməkhaqlarında yüksək artım olmayıb.

Xarici turistlər Azərbaycanda 3,4 milyard manat, azərbaycanlılar isə xaricdə 2,2 milyard manat xərcləyib

Son 5 ildə quru və dəmir yolu nəqliyyatının bağlı qalması daxili tur zərflərinin satışına əhəmiyyətli təsir göstərməyib. Lakin daxili turpaketlərin qiymətlərinin bahalaşması onlardan istifadə etmək istəyənlərin sayını azaldıb. Belə ki, 2024-cü ildə Azərbaycan vətəndaşlarına satılan daxili tur zərflərinin sayı 6,8 min, əcnəbilərə satılanların sayı isə 8 min olub. 2023-cü illə müqayisədə müəyyən artım müşahidə olunsa da, bu göstəricilər 2019-cu ilin pandemiyadan əvvəlki səviyyəsinə çatmayıb. Məsələn, həmin il Azərbaycan vətəndaşlarına 7,5 min, əcnəbilərə isə 11,5 min daxili tur zərfləri satılıb.

Turagentliklər əsasən xarici ölkələrə səyahət etmək istəyən azərbaycanlılara tur zəfləri satıblar. Bu istiqamətdə 2023-cü illə müqayisədə 3,7 dəfə artım qeydə alınıb.

2024-cü ildə sərhəd-buraxılış məntəqələrində qeydiyyata alınan əcnəbi və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin sayı 2,6 milyon nəfər təşkil edib ki, bu da 2023-cü illə müqayisədə 20,6 faiz artım deməkdir. Lakin pandemiyadan əvvəl Azərbaycana gələn əcnəbilərin sayı 3,1 milyon nəfər idi. Əvvəllər qonaqlar əsasən quru, dəmir yolu və hava nəqliyyatından istifadə edirdilərsə, postpandemiya dövründə quru sərhədlərin bağlı qalması səbəbindən üstünlük daha çox hava nəqliyyatına verilib.

Xaricə gedən Azərbaycan vətəndaşlarının sayı ötən il 2023-cü illə müqayisədə 13,4 faiz artıb. Lakin pandemiyadan əvvəlki illərlə müqayisədə bu göstərici 2,5 dəfə azalıb.

Ötən il sərhəd-buraxılış məntəqələrindən keçənlər arasında turizm məqsədilə Azərbaycana gələnlərin sayı 1 milyon 855,1 min nəfər olub. Onların Azərbaycanda xərclədiyi ümumi məbləğ 3,4 milyard manat təşkil edib. Xarici ölkələrə turizm məqsədilə gedən azərbaycanlıların sayı isə 1 milyon 365,6 min nəfər olub və onlar digər ölkələrdə ümumilikdə 2,2 milyard manat pul xərcləyiblər.

Quru və dəmir yolu sərhədlərinin bağlı qalması daha çox Gürcüstan və İrana səyahətlərə təsir göstərib. Xüsusilə, bu ölkələrə qohumlarını ziyarət etmək və müalicə məqsədilə gedənlərin səyahətlərində ciddi azalma qeydə alınıb. Məsələn, qohum-əqrəba ziyarəti ilə səyahət edənlərin sayı 3 dəfə azalıb. Vaxtilə müalicə üçün İrana üz tutan azərbaycanlıların sayı da xeyli idi. Bu ölkənin səhiyyəsinə müraciət edilməsinin başlıca səbəbi tibbi xidmətlərin daha ucuz olması idi. Lakin quru sərhədlərin bağlı qalması və təyyarə biletlərinin bahalığı nəticəsində müalicə məqsədilə edilən səyahətlərin sayı 5 dəfədən çox azalıb. Meydan.Tv