Bir neçə gündür ki, ali məktəblərə qəbul nəticələri açıqlanıb: ailələrdə müxtəlif təəssüratlar və fərqli emosiyaların şahidi olduq. Sosial mediada daha çox müzakirə olunan narahatlıqlardan biri isə ali təhsil müəssisələrində təhsil haqlarının yüksək olmasıdır. Narazılıqlar sırasında təhsil haqlarının bahalığı fonunda tədrisin keyfiyyətsizliyi, məzunların əmək bazarında ixtisaslarına uyğun iş tapmaq imkanlarının zəifliyi və digər problemlər sadalanır.

Hazırda Azərbaycanda 51 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Onların 41-i dövlət, 10-u isə özəl universitetlərdir. Dövlət universitetlərində ən aşağı təhsil haqqı illik 2000 manatdan başlayır. Daha aşağı qiymətə əsasən regionlarda yerləşən ali məktəblər təklif edir. Hətta bəzi ixtisaslarda illik ödəniş 8000 manata qədər yüksəlir.

Bəs bu ödənişlər necə formalaşır?

Nazirlər Kabinetinin “Ali təhsil müəssisələrində yeni maliyyələşmə mexanizminin tətbiq edilməsi haqqında” Qərarına əsasən, hər il müxtəlif ixtisaslar üzrə dövlət sifarişi ilə ali təhsil müəssisələrinin bakalavriat və magistratura səviyyələrində hər bir tələbəyə düşən illik təhsil xərclərinin məbləği təsdiq edilir. Lakin xərcin formalaşmasının strukturu təqdim edilmir.

2019-cu ildən sonra, 2024 və 2025-ci illər üçün bir tələbəyə düşən xərclərin məbləğində artım müşahidə olundu. Aşağıdakı cədvələ əsasən  ən yüksək bahalaşmanın tibb təhsili, eləcə də mədəniyyət və incəsənət ixtisaslarında olduğu qeydə alınıb.

Bu artımlar nəticəsində bir tələbəyə düşən illik təhsil xərci 30–43 faiz arasında yüksəlib. Aşağıdakı cədvəldə bakalavriat pilləsi üzrə dövlət sifarişli yerlər üçün 2019–2025-ci illərdə bir tələbəyə düşən xərci təqdim edirik:

İxtisaslar | 2025-ci illərdə bir tələbəyə düşən xərc (manat) | 2019-cu ildə bir tələbəyə düşən xərc(manat) | Xərcin artımı (faizlə)
Xoreoqrafiya sənəti  | 3500 | 1980 | 43,4%
Hərbi həkim işi | 8000 | 5400 | 32,5%
Müalicə işi | 8000 | 5400 | 32,5%
Bədii yaradıcılıq və ekran dramaturgiyası | 2500 | 1710 | 31,6%
Muzey, arxiv işi və abidələrin qorunması | 2500 | 1710 | 31,6%
Stomatologiya | 7000 | 4800 | 31,4%
Biologiya | 2500 | 1850 | 26,0%
Ekologiya | 2500 | 1850 | 26,0%
Geologiya | 2500 | 1850 | 26,0%
Hidrometeorologiya | 2500 | 1850 | 26,0%
Kimya | 2500 | 1850 | 26,0%
Kompüter elmləri | 2500 | 1850 | 26,0%
Mexanika | 2500 | 1850 | 26,0%
Riyaziyyat | 2500 | 1850 | 26,0%
Dekorativ-tətbiqi sənət (sahələr üzrə) | 7000 | 5200 | 25,7%
Aktyor sənəti | 3500 | 2700 | 22,9%
Operator sənəti | 3500 | 2700 | 22,9%
Musiqi müəllimliyi | 2200 | 1710 | 22,3%
Riyaziyyat müəllimliyi | 2200 | 1710 | 22,3%
Mühəndislik (sahələr üzrə) | 2700 | 2100 | 22,2%
Şəhərsalma | 2700 | 2100 | 22,2%
Rejissorluq | 4500 | 3600 | 20,0%
Əczaçılıq | 6000 | 4800 | 20,0%
Tibbi profilaktika | 6000 | 4800 | 20,0%
Radiotexnika və telekommunikasiya mühəndisliyi | 2700 | 2180 | 19,3%
Coğrafiya müəllimliyi | 2100 | 1710 | 18,6%
Fiziki tərbiyə və çağırışaqədərki hazırlıq müəllimliyi | 2100 | 1710 | 18,6%
İbtidai sinif müəllimliyi | 2100 | 1710 | 18,6%
İnformatika müəllimliyi | 2100 | 1710 | 18,6%
Məktəbəqədər təhsil | 2100 | 1710 | 18,6%
Tarix müəllimliyi | 2100 | 1710 | 18,6%
Təhsildə sosial-psixoloji xidmət | 2100 | 1710 | 18,6%
Təsviri incəsənət müəllimliyi | 2100 | 1710 | 18,6%
Texnologiya müəllimliyi | 2100 | 1710 | 18,6%
Xarici dil müəllimliyi (dillər üzrə) | 2100 | 1710 | 18,6%
Biznesin idarə edilməsi | 2100 | 1710 | 18,6%
Davamlı inkişafın idarə edilməsi | 2100 | 1710 | 18,6%
Dövlət və bələdiyyə idarəetməsi | 2100 | 1710 | 18,6%
İqtisadiyyat | 2100 | 1710 | 18,6%
Maliyyə | 2100 | 1710 | 18,6%
Marketinq | 2100 | 1710 | 18,6%
Menecment | 2100 | 1710 | 18,6%
Mühasibat | 2100 | 1710 | 18,6%
Statistika | 2100 | 1710 | 18,6%
Sosial iş | 2100 | 1710 | 18,6%
Dizayn (sahələr üzrə) | 3000 | 2500 | 16,7%
Biotexnologiya | 2500 | 2100 | 16,0%
Aqromühəndislik | 2500 | 2100 | 16,0%
Proqram təminatı mühəndisliyi | 2500 | 2100 | 16,0%
Aqronomluq | 2500 | 2100 | 16,0%
Bağçılıq və tərəvəzçilik | 2500 | 2100 | 16,0%
Balıqçılıq | 2500 | 2100 | 16,0%
Baytarlıq təbabəti | 2500 | 2100 | 16,0%
Bitki mühafizəsi | 2500 | 2100 | 16,0%
Meşəçilik | 2500 | 2100 | 16,0%
Şərabçılıq | 2500 | 2100 | 16,0%
Su bioehtiyatları və akvakultura | 2500 | 2100 | 16,0%
Torpaqşünaslıq və aqrokimya | 2500 | 2100 | 16,0%
Yerquruluşu və daşınmaz əmlakın kadastrı | 2500 | 2100 | 16,0%
Zoomühəndislik | 2500 | 2100 | 16,0%
Nəqliyyatda servis (nəqliyyat növləri üzrə) | 2500 | 2100 | 16,0%
Turizm işinin təşkili | 2500 | 2100 | 16,0%
Hərbi kompozisiya materialları mühəndisliyi | 2500 | 2100 | 16,0%
Optotexnika mühəndisliyi | 2500 | 2100 | 16,0%
Pirotexniki və partladıcı vasitələr mühəndisliyi | 2500 | 2100 | 16,0%
Sərhəd təhlükəsizliyi və idarəetmə | 2500 | 2100 | 16,0%
Silah və silah sistemləri mühəndisliyi | 2500 | 2100 | 16,0%
İctimai təhlükəsizlik və idarəetmə | 2500 | 2100 | 16,0%
Biologiya müəllimliyi | 2200 | 1850 | 15,9%
Fizika müəllimliyi | 2200 | 1850 | 15,9%
Kimya müəllimliyi | 2200 | 1850 | 15,9%
Heykəltəraşlıq | 7000 | 6000 | 14,3%
Qrafika | 7000 | 6000 | 14,3%
Rəngkarlıq | 7000 | 6000 | 14,3%
Beynəlxalq münasibətlər | 2400 | 2100 | 12,5%
Dinşünaslıq | 2400 | 2100 | 12,5%
Dövlət və ictimai münasibətlər | 2400 | 2100 | 12,5%
Fəlsəfə | 2400 | 2100 | 12,5%
Filologiya  | 2400 | 2100 | 12,5%
Hüquqşünaslıq | 2400 | 2100 | 12,5%
İslamşünaslıq | 2400 | 2100 | 12,5%
Jurnalistika | 2400 | 2100 | 12,5%
Kitabxanaçılıq və informasiya fəaliyyəti | 2400 | 2100 | 12,5%
Politologiya | 2400 | 2100 | 12,5%
Psixologiya | 2400 | 2100 | 12,5%
Regionşünaslıq  | 2400 | 2100 | 12,5%
Sosiologiya | 2400 | 2100 | 12,5%
Tərcümə (dillər üzrə) | 2400 | 2100 | 12,5%
Sənətşünaslıq  | 2500 | 2210 | 11,6%
Bəstəkarlıq | 9000 | 8200 | 8,9%
Dirijorluq | 9000 | 8200 | 8,9%
İnstrumental ifaçılıq (sahələr üzrə) | 9000 | 8200 | 8,9%
İdman menecmenti və kommunikasiya | 2500 | 2340 | 6,4%
Məşqçilik | 2500 | 2340 | 6,4%
Ümumi fiziki hazırlıq | 2500 | 2340 | 6,4%
Memarlıq | 2700 | 2590 | 4,1%

Hər bir universitet Nazirlər Kabinetinin (NK) müəyyən etdiyi bu xərclər əsasında öz təhsil haqqı siyasətini formalaşdırır. Əlbəttə, bu xərclərin strukturunu da ali məktəblərin rəhbərlikləri özləri Nazirlər Kabinetinə təqdim edir. Nəticədə bəzi ixtisaslar üzrə təhsil haqları NK-nın təsdiq etdiyi məbləğdən daha yüksək, bəzi ixtisaslarda isə daha aşağı müəyyən edilir.

NK-nın Qərarına əsasən, əgər ali təhsil müəssisəsi tərəfindən dövlət sifarişi ilə hər bir tələbəyə çəkilən faktiki xərc təsdiq olunmuş məbləğdən artıq olarsa, yaranan fərq həmin universitet və ya onun tabe olduğu qurum tərəfindən qarşılanır. Məsələn, “Əczaçılıq” ixtisası üzrə bir tələbəyə düşən təhsil xərci 6000 manat təsdiq edilsə də, Azərbaycan Tibb Universitetində bu ixtisasın faktiki qiyməti 5000 manat olub. Yaranan kəsir universitetin büdcəsindən ödənilir. Bu isə bir sıra universitetlərin zərərlə işləməsinə və nəticədə dövlət büdcəsindən daha çox vəsait almasına səbəb olur.

Foto: Araz Əliyevin şəxsi arxivindən

Bakı Dövlət Universitetinin PhD namizədi, ictimai-siyasi fəal Araz Əliyev Meydan TV-yə bildirib ki, bahalı təhsil və sonradan keyfiyyətli işlə təminat məsələsi Azərbaycan təhsilinin ən ciddi problemlərindəndir:

“Bir tələbə üçün dövlət büdcəsindən ortalama çəkilən xərc illik 2000-2500 AZN ətrafındadır. Bu 4 illik təhsil həyatı nəzərə alındıqda 10 min manatdan yuxarı vəsait edir. Bu sadəcə dövlətin çəkdiyi xərclərdir, valideynlərin çəkdiyi xərclərlə birlikdə bir tələbənin mütəxəssis kimi formalaşması aşağı-yuxarı 15-20 min manata başa gəlir. Lakin təhsilin sonunda məlum olur ki, alınan təhsil əmək bazarının şərtləri ilə uyğun gəlmir”.

Onun sözlərinə görə, bu gün Azərbaycanda təhsil alan gənclərin təxminən 50%-i humanitar ixtisaslar üzrə təhsil alır:

“Lakin hər il yaradılan 10-12 min iş yerlərinin 50 faizdən çoxu xidmət və inşaat sektoru ilə bağlıdır. Bu o deməkdir ki, humanitar sahəni bitirən məzunlar böyük ölçüdə işsiz qalacaqlar və ya rəqabətdə uduzacaqlar. 2018-2022-ci illər ərzində “Məzunların Məşğulluq Reytinqi” hazırlanmışdı. Bu reytinqə əsasən Azərbaycanda ali təhsilli məzunların ən çox işlədiyi sahələr pərakəndə və topdan satış sektorudur. Əsas peşələr isə ofisiant, mağaza satıcısı, kassir kimi peşələrdir. Bu peşələr çox rahat şəkildə ali təhsili olmayan fərdlər tərəfindən də icra edilə bilər. Sadəcə əmək bazarında yetərli yeni iş imkanı olmadığı üçün ali təhsilli şəxslər məcbur olur kassir, satıcı işlərinə müraciət edir”.

Universitetlərin “gizli” büdcəsi

Azərbaycanda ali təhsil müəssisələrinin hesabatlılıq səviyyəsi çox aşağıdır. Universitetlərin gəlirləri, bu gəlirlərdə təhsil haqlarının payı, xərcləri barədə ictimaiyyətə açıq məlumat əldə etmək mümkün deyil. Yalnız bəzi universitetlərin 2023-cü ilə dair maliyyə hesabatlarına nəzər saldıqda, 2024-cü ildə bir tələbəyə düşən xərclərin artması və bunun nəticəsində təhsil haqlarının bahalaşmasının səbəblərini görmək mümkündür.

Məsələn, Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) 2023-cü ilə dair hesabatında 767,8 min manatlıq zərərin olduğu qeyd olunur. Həmin il universitetin gəlirləri 79,9 milyon manat, xərcləri isə 80,7 milyon manat təşkil edib. 2024-cü ildə təhsil haqları artırıldıqdan sonra gəlirlər 85,5 milyon manata, xərclər isə 84,2 milyon manata yüksəlib. Nəticədə BDU ili 1,3 milyon manat mənfəətlə başa vurub.

Bakı Ali Neft Məktəbinin 2023-cü ildə gəlirləri 10,4 milyon manat, xərcləri isə 10,3 milyon manat olub. 2024-cü ildə gəlirlər 13,9 milyon manata, xərclər isə 13 milyon manata çatıb. 

Universitetin gəlirlərinin strukturuna nəzər saldıqda, qrant layihələrindən əldə olunan vəsaitlərin kəskin azaldığı müşahidə olunur. 2024-cü ildə universitetin gəlirlərinin 54 faizini və ya 7,4 milyon manatını SOCAR-ın transfertləri təşkil edib. Halbuki 2023-cü ildə bu göstərici 5,5 milyon manat və 53 faiz idi. 

2024-cü ildə tələbə ödənişlərindən  2,3 milyon manat, Elm və Təhsil Nazirliyi xətti ilə isə büdcədən 3,3 milyon manat daxil olub. Müqayisə üçün, 2023-cü ildə tələbə ödənişləri 1,7 milyon manat, ETN-dən daxil olan vəsait isə 2,9 milyon manat təşkil edirdi.

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti isə 2023-cü ili 4,3 milyon manat zərərlə başa vurub. Həmin dövrdə gəlirləri 55,8 milyon manat, xərcləri isə 60,1 milyon manat təşkil edib.

Digər ali təhsil müəssisələrinin isə maliyyə hesabatları ictimaiyyətə təqdim edilmir. Lakin mövcud məlumatlar əsasında aparılan təhlil göstərir ki, 2024 və 2025-ci illərdə təhsil haqlarının bahalaşması əsasən universitetlərin artan xərcləri və yaranan zərərləri ilə bağlıdır.

Ümumilikdə, universitetlərin müstəqilliyinin zəifliyi və gəlir mənbələrinin məhdudluğu onların dövlət büdcəsindən və yüksək təhsil haqlarından asılı vəziyyətə düşməsinə səbəb olur.

2025-ci ilin dövlət büdcəsində təhsil xərclərinin ÜDM-də payı 3,8 faiz olaraq müəyyən edilib. Bu il ali təhsilin və dövlət sifarişi əsasında kadr hazırlığının maliyyələşdirilməsinə 750,7 milyon manat ayrılması nəzərdə tutulur.

2025-ci ildə dövlət sifarişi ilə təhsil alanların sayının təqribən 9406 nəfər artaraq 149 215 nəfərə çatacağı, təqaüd alanların sayının isə 8934 nəfər artaraq 120 384 nəfərə yüksələcəyi gözlənilir.

Cari ilin dövlət büdcəsində dövlət sifarişi üzrə ali təhsilin maliyyələşdirilməsinə və təhsil sahəsində digər tədbirlərə 568,2 milyon manat ayrılıb. Bu, 2024-cü illə müqayisədə 100,1 milyon manat çoxdur. Ayrılan vəsaitin 391 milyon manatı təhsil xərclərinə, 170,3 milyon manatı təqaüdlərə, 6,9 milyon manatı isə digər təhsil tədbirlərinə yönəldiləcək.

Bundan əlavə, bəzi ali təhsil müəssisələrinin xərclərinin müəyyən hissəsinin qarşılanması üçün 2025-ci ilin dövlət büdcəsində 95,1 milyon manat vəsait proqnozlaşdırılıb. 

“Bu kəşfə görə kim, nə üçün donor olsun?!”

Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsində ali təhsil müəssisələrinin gəlir mənbələri sırasında dövlət sifarişi əsasında büdcədən ayrılan vəsaitlər, ödənişli təhsil gəlirləri , universitetlərin göstərdiyi xidmətlərdən əldə edilən vəsaitlər, donor və qrantlardan daxil olan gəlirlər xüsusi yer tutur.  Azərbaycanın “Təhsil haqqında” Qanunu dövlət universitetlərinə beynəlxalq tələbələrə ödənişli təhsil vermək, sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirmək, ianə və sponsorluq almaq imkanı yaradır. Bu isə ali məktəblərə öz maliyyə resurslarından daha sərbəst istifadə imkanı yaradır. Bəs Azərbaycanda universitetlər alternativ maliyyə mənbələrindən yararlana bilirmi?

İctimai-siyasi fəal Araz Əliyev bildirir ki, dünya təcrübəsində bir çox hallarda universitetlər ictimai və xüsusi  ianələr, elmi-tədqiqatlardan əldə edilən gəlirlər və ya verilən təhsilin müqabilində alınan ödəniş hesabına öz maliyyəsini təmin edir:

“Təcrübə göstərik ki, bu metodlar əksərən uğurlu və dayanıqlı olmaqla yanaşı, eyni zamanda keyfiyyətli təhsili də təmin edə bilir. Çünki bu sistemlərdə universitet xidmət göstərən tərəf kimi çıxış edir və bu xidmətin müqabilində fondlardan, əmək bazarından, ayrı-ayrı şəxslərdən və hətta dövlət qurumlarından belə ianələr almaq üçün çalışır. Daha yaxşı xidmət (burda keyfiyyətli təhsil, elmi kəşflər və s. başa düşülür – red.) daha çox maliyyə cəlb olunması deməkdir. Bu sistemdə universitetlər muxtarlıq qazanır, rəqabət mühitinə daxil olur, siyasi iradədən asılı olmur, akademik azadlığı tam dəstəkləyə bilir”. 

Onun fikrincə, dövlət tərəfindən vəsait ayrılması həm dayanıqlı sistem yaratmır, həm də təhsilin keyfiyyətini artırmağı şərtləndirmir:

“Universitetləri büdcədən maliyyələşən təşkilata çevirir. Universitet də daimi maliyyə mənbəyinə malik olduğu üçün yeni təşviqlərdə maraqlı olmur. Dövlətin əsas donor olması universitetlərə siyasi müdaxiləni artırır, rəqabət mühitini öldürür, muxtarlığı sıradan çıxarır, nəticədə akademik azadlığı məhdudlaşdırır”. 

Araz Əliyev qeyd edir ki, Azərbaycandakı maliyyələşdirmə sisteminin beynəxalq standartlara uyğun olduğunu demək doğru olmaz:

“Bizdəki sistem daha çox universitetləri dövlətə bağlı rəsmi quruma çevirir. Həm universitetlərin muxtarlığı sıradan çıxır, həm də akademik azadlıq olmadığı üçün təhsilin keyfiyyəti get-gedə azalır”. 

Azərbaycanda universitetlər həqiqi mənada elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul olmur. Yəni elmi-tədqiqatlar ictimai faydalı və bazar əhəmiyyətli deyil. Bu səbəblə də gəlir gətirmir. Məsələn, AMEA son illərdə yeni xiyar sortları ilə bağlı kəşflər edib. Bu sortların isə bazar əhəmiyyəti və maliyyə imkanları demək olar ki, yoxdur. Bu kəşfə görə kim, nə üçün AMEA-ya donor olsun?! 

Xarici universitetlər müxtəlif sahələr üzrə elmi-araşdırma labaratoriyalarına investisiya yatırır, öz elmi-texniki təminatını daim yeniləyir. Buna da məcburdur. Çünki cəmiyyətə elmi-texniki yenilik təqdim etməlidir ki, cəmiyyət ona dəstək olmaqda maraqlı olsun. Azərbaycanda isə universitetlərdən belə bir gözlənti yoxdur”, – deyə A.Əliyev vurğulayır.